Od Stadionu Domicjana do placu miejskiego – antyczne korzenie
Piazza Navona to jedno z najbardziej czarujących miejsc w Rzymie, gdzie historia, sztuka i życie codzienne przeplatają się, tworząc unikatową przestrzeń miejską. Ten elegancki plac o charakterystycznym podłużnym kształcie stanowi doskonały przykład rzymskiego baroku, choć jego historia sięga znacznie głębiej – aż do czasów starożytnego Imperium Rzymskiego. Przez wieki Piazza Navona była świadkiem przemian politycznych, społecznych i kulturowych, które kształtowały Wieczne Miasto.
Dzisiejsza Piazza Navona zawdzięcza swój charakterystyczny kształt starożytnej budowli, która stała w tym miejscu niemal dwa tysiące lat temu. W 86 roku n.e. cesarz Domicjan nakazał wzniesienie tutaj monumentalnego stadionu – Stadium Domitiani. Była to ogromna arena przeznaczona do zawodów atletycznych w stylu greckim, mogąca pomieścić około 30 000 widzów. W przeciwieństwie do Koloseum, gdzie odbywały się krwawe walki gladiatorów, stadion Domicjana służył głównie do organizacji zawodów sportowych, wyścigów i innych widowisk publicznych.
Po upadku Cesarstwa Rzymskiego stadion popadł w ruinę, ale jego owalny kształt przetrwał w układzie urbanistycznym. Stopniowo wokół dawnej areny zaczęły powstawać budynki, wykorzystujące starożytne fundamenty i mury jako podstawę nowych konstrukcji. Nazwa „Navona” prawdopodobnie pochodzi od określenia „in agone” (na arenie), które z czasem przekształciło się w „n’agone”, a następnie „navona”.
Gdyby spojrzeć na Piazza Navona z lotu ptaka, natychmiast dostrzega się zarys starożytnego stadionu – to jeden z najlepiej zachowanych przykładów ciągłości urbanistycznej w Rzymie.
Już w średniowieczu przestrzeń dawnego stadionu zaczęła funkcjonować jako plac miejski. Jednak dopiero epoka baroku przyniosła Piazza Navona wygląd, który zachwyca do dziś.
Barokowa transformacja i rywalizacja mistrzów
Prawdziwy rozkwit Piazza Navona nastąpił w XVII wieku, gdy papież Innocenty X z potężnego rodu Pamphili postanowił przekształcić plac w monumentalną przestrzeń reprezentacyjną. Ponieważ rodzinny pałac Pamphilich znajdował się przy placu, papież zapragnął uczynić z tego miejsca scenę demonstrującą potęgę i splendor swojego rodu.
Centralnym elementem barokowej transformacji stała się Fontanna Czterech Rzek (Fontana dei Quattro Fiumi), zaprojektowana przez genialnego Gianlorenzo Berniniego w 1651 roku. To monumentalne dzieło przedstawia cztery gigantyczne figury symbolizujące największe rzeki znanych wówczas kontynentów: Nil (Afryka), Dunaj (Europa), Ganges (Azja) i La Platę (Ameryka). Nad nimi wznosi się egipski obelisk, stanowiący centralny element kompozycji.
Historia powstania fontanny obfituje w dramatyczne zwroty akcji. Początkowo Bernini, będący w niełasce u papieża, nie był brany pod uwagę jako twórca fontanny. Konkurencyjny projekt przedstawił Francesco Borromini – wielki rywal Berniniego. Jednak dzięki sprytnej strategii i wsparciu wpływowej Olimpii Maidalchini (szwagierki papieża), Bernini zdołał przekonać Innocentego X do swojej wizji.
Fontanny jako arcydzieła baroku
Oprócz centralnej Fontanny Czterech Rzek, plac zdobią dwie inne wspaniałe fontanny. Na północnym krańcu znajduje się Fontanna Neptuna (Fontana del Nettuno), pierwotnie zaprojektowana przez Giacomo della Porta w 1574 roku, ale znacząco zmodyfikowana w XIX wieku przez dodanie rzeźb Neptuna walczącego z ośmiornicą oraz innych stworzeń morskich.
Na południowym końcu placu wznosi się Fontanna Maura (Fontana del Moro), również początkowo zaprojektowana przez della Portę, a później uzupełniona przez Berniniego o centralną figurę Maura walczącego z delfinem. Dzieło to doskonale ilustruje dynamizm i ekspresję charakterystyczne dla sztuki barokowej.
Dominującym budynkiem przy placu jest kościół św. Agnieszki na Piazza Navona (Sant’Agnese in Agone), wzniesiony w miejscu, gdzie według tradycji w 304 roku została zamęczona młoda chrześcijanka Agnieszka. Budowę kościoła rozpoczął Girolamo Rainaldi, kontynuował jego syn Carlo, a dokończył – po wielu zmianach planów – Francesco Borromini, nadając fasadzie charakterystyczną wklęsłą formę, która doskonale komponuje się z przestrzenią placu.
Piazza Navona jako teatr życia społecznego
Przez stulecia Piazza Navona pełniła funkcję centrum życia społecznego Rzymu. W XVII i XVIII wieku plac regularnie zalewano wodą w letnie weekendy, tworząc sztuczne jezioro zwane „Lago di Piazza Navona”. Arystokracja przejeżdżała wówczas przez plac w bogato zdobionych powozach, demonstrując swoje bogactwo i status społeczny, podczas gdy zwykli mieszkańcy mogli cieszyć się ochłodą w upalne dni.
Plac był również miejscem organizacji targów, festynów i publicznych uroczystości. Szczególnie słynny był targ bożonarodzeniowy, którego tradycja przetrwała do dzisiaj. Podczas świąt Bożego Narodzenia Piazza Navona wypełnia się stoiskami z ręcznie wykonanymi szopkami, ozdobami świątecznymi i lokalnymi przysmakami, tworząc magiczną atmosferę, która przyciąga zarówno mieszkańców, jak i turystów.
W codziennym życiu Rzymu Piazza Navona funkcjonowała jako miejsce spotkań, handlu i wymiany informacji. Wokół placu rozwijały się kawiarnie, restauracje i sklepy, tworząc tętniącą życiem przestrzeń miejską. Dla zwykłych mieszkańców fontanny placu pełniły nie tylko funkcję dekoracyjną – były również niezbędnym źródłem wody pitnej w czasach, gdy bieżąca woda w domach była luksusem dostępnym tylko dla nielicznych.
Legendy i ciekawostki związane z Piazza Navona
Z Piazza Navona wiąże się wiele fascynujących historii i legend. Jedną z najbardziej znanych jest opowieść o rywalizacji między Berninim a Borominim. Według legendy, figura reprezentująca rzekę Rio de la Plata w Fontannie Czterech Rzek unosi rękę w geście obrony przed zawaleniem się fasady kościoła św. Agnieszki, zaprojektowanego przez Borrominiego. Miał to być złośliwy komentarz Berniniego na temat umiejętności architektonicznych rywala. Historia ta, choć efektowna, jest jednak nieprawdziwa – fontanna została ukończona przed rozpoczęciem budowy kościoła.
Inną ciekawostką jest postać Pasquino – jednej z „mówiących statui” Rzymu. Choć sam Pasquino znajduje się na pobliskim placu, tradycja wywieszania na nim satyrycznych komentarzy i krytyki władz (zwanych „pasquinatami”) rozciągała się również na obszar Piazza Navona. W czasach, gdy nie istniała wolność słowa, statuy te stanowiły swoisty wentyl bezpieczeństwa, pozwalający mieszkańcom wyrażać opinie na temat papieży, kardynałów i możnych rodów, często w formie ciętego dowcipu i bezlitosnej satyry.
Każdy kamień Piazza Navona opowiada historię. To miejsce, gdzie sztuka nie jest zamknięta w muzeum, lecz żyje wśród ludzi, będąc świadkiem ich codziennych radości i trosk.
Warto również wspomnieć o filmowej sławie placu – Piazza Navona pojawiała się w wielu produkcjach kinowych, w tym w słynnym filmie Federica Felliniego „La Dolce Vita” oraz w thrillerze „Anioły i Demony” na podstawie powieści Dana Browna. Te filmowe przedstawienia pomogły utrwalić obraz placu jako jednego z najbardziej romantycznych i tajemniczych miejsc w Rzymie, rozpalając wyobraźnię widzów na całym świecie.
Piazza Navona współcześnie – między autentycznością a turystyką
Dziś Piazza Navona stanowi jedną z najważniejszych atrakcji turystycznych Rzymu, przyciągając rocznie miliony odwiedzających. Plac otaczają liczne kawiarnie, restauracje i galerie sztuki. Artyści uliczni – malarze, portreciści, muzycy – tworzą niepowtarzalną atmosferę tego miejsca, kontynuując wielowiekową tradycję twórczej ekspresji w przestrzeni publicznej.
Jednak, jak wiele historycznych przestrzeni w popularnych destynacjach turystycznych, Piazza Navona zmaga się z wyzwaniami związanymi z masową turystyką. Wysokie ceny w restauracjach przy placu, komercjalizacja przestrzeni i stopniowe wypieranie lokalnych mieszkańców to problemy, które dotykają tego miejsca. Władze miasta starają się znaleźć równowagę między zachowaniem autentycznego charakteru placu a zaspokojeniem potrzeb milionów turystów.
Mimo tych wyzwań, Piazza Navona zachowuje swój unikatowy charakter. Wczesnym rankiem, zanim pojawią się tłumy turystów, można doświadczyć autentycznej atmosfery placu – gdy miejscowi przechadzają się wśród fontann, a pierwsze promienie słońca odbijają się w krystalicznie czystej wodzie. To właśnie te chwile pozwalają poczuć ducha miejsca, który przetrwał przez stulecia.
Piazza Navona to nie tylko zabytek – to żywa przestrzeń, która nadal pełni ważną funkcję w tkance miejskiej Rzymu. Jest doskonałym przykładem tego, jak historia i współczesność mogą współistnieć, tworząc miejsce o wyjątkowym charakterze i niepowtarzalnej atmosferze. Odwiedzając ten plac, stajemy się częścią wielowiekowej tradycji – kolejnym pokoleniem, które zachwyca się pięknem barokowych fontann i doświadcza magii jednego z najwspanialszych placów świata.